Ülkemizde kamu idarelerinde Performans Denetimine ihtiyaç aşağıdaki faktörlere bağlı olarak ortaya çıkmıştır:

-          Geleneksel denetim, bağımsız işlemlere sadece uygunluk ve düzenlilik açısından bakmakta olup, bu şekilde yapılacak denetim ekonomik, verimlilik ve etkinliğin sağlamaktan uzak olup, Kamu İdaresi makro açıdan bakabilecek yeni bir denetim şekline ihtiyaç göstermiş olup, performans denetimi ise bu ihtiyacı karşılayacak konsepti içermesidir.

-           Kamu idaresinin, adalet, eğitim, sağlık, güvenlik hizmetlerinin yürütülmesi gibi temel görevlerinin yanısıra, son yıllarda ekonomik ve sosyal amaçlı kalkınma proje ve programlarını yürütmeye başlamış olup, kamu harcamalarında önemli ölçüde artışa yol açan durumun kamu adına denetim yapan Sayıştayın söz konusu harcamaların doğru yapılması ve istenen hedeflere makul maliyetlerle ulaşılmasının sağlanması önem kazanmıştır. Etkin bir performans denetimi bunların ölçümünün yapılmasına olanak sağlamaktadır.

-           Kamu kaynaklarının sınırlı olmasına karşın genç bir nüfusa sahip olmamız hasebiyle kamusal hizmetlere talebin kaynaklardan fazla olması ve bunun sonucu olarak sınırlı kaynakların rasyonel bir şekilde kullanılmasının zorunluluğu ve kamu kaynağını kullanan yöneticilere olduğu gibi siyasilere de mevcut sınırlı kaynaklardan maksimum yararlar elde edilmesi zorunlu tutmasıdır.

-           Demokratikleşmeye dayalı olarak, kamu yönetiminin kalitesi konusunda toplumsal duyarlılığın artması ve hesap verme sorumluluğunun önem kazanmasıdır. 

1.1. TANIM      

Sayıştay kanununda performans denetimi, hesap verme sorumluluğu çerçevesinde kamu idarelerinin iyi yönetim ilkeleri esas alınarak kaynakların ekonomik,  verimli kullanımı ile faaliyetlerin Kamu İdaresi hedeflerine ulaşmadaki etkinliğin değerlendirilmesi olarak tanımlanmıştır. 

Bu çerçevede performans denetimi tanımında geçen sözcüklerin gözden geçirilmesinde yarar vardır.

a) Değerlendirme

b) Faaliyetler

c) Kamu İdaresi

d) Kaynaklar

e) Yönetim

f) Ekonomik

g) Verimlilik

h) Etkinlik

ı) Hesap Verme Sorumluluğu 

a) Değerlendirme: Sayıştay Denetçisinin geçerli ve uygun kanıtlara dayanarak bir yargıya varması anlamına gelir. 

b) Faaliyetler: Sayıştay Denetçisi performans denetimi bir Kamu İdaresinin gerek mali gerekse mali olmayan faaliyetlerinin incelenmesidir. Denetçisi, bu nedenle Kamu İdaresinin bir takım teknik ve mali işlerini incelemek ve ilgili konularda konusunda deneyimli kişilerden destek almak durumundadır. 

c) Kamu İdaresi: Kamu veya özel hukuk hükümlerine tabi olup olmadığına bakılmaksızın Sayıştay denetimine tabi tüm idare, kuruluş, birlik, vakıf, işletme bağlı ortaklık ve şirketleri tanımlar. 

d) Kaynaklar: Kamuya ait veya kamu gücü kullanılarak elde edilen gelirler, taşınır ve taşınmaz mallar, paralar, alacaklar ve haklar, bağış ve yardımlar, borçlanma suretiyle elde edilen her türlü değeri içerir. 

e) Yönetim: Yönetim, planlama, organizasyon, finansman, yürütme ve kontrol gibi faaliyetleri içerir. 

f) Ekonomik: Hedeflerin gerçekleştirilmesinde kaynakların en düşük maliyetle kullanılmasıdır. Kaynakların uygun zaman ve miktarda ve uygun maliyetlerle elde edilmesi anlamına gelir. 

g) Verimlilik: En az kaynak kullanımı ile en çok mal ve hizmet üretilmesidir.  

h) Etkinlik: Planlanan ile elde edilen sonuç arasındaki ilişkidir. 

ı) Hesap Verme Sorumluluğu : Kamu yöneticileri kendilerine sağlanan kaynakları en iyi şekilde kullanmak ve uyguladıkları programların sonucu hakkında hesap vermek durumundadırlar. 

2. EKONOMİK, VERİMLİLİK VE ETKİNLİK KAVRAMLARI 

2.1. Ekonomik 

Performans denetiminde ekonomiklik, hedeflerin gerçekleştirilmesinde kaynakların en düşük maliyetle elde edilmesidir. Kaynakların elde edilmesi ekonomik açısından incelenirken, denetçi uygun nitelikteki kaynakların uygun miktarda, uygun yerde, uygun zamanda ve uygun maliyetle elde edilip edilmediğini sorgular. Böyle bir denetimde genel kabul görmüş standartların olduğu varsayılır. Kaynakların uygun miktarı saptanırken yönetimin ihtiyaçlarını yeteri kadar ve açık bir şekilde planlayıp planlamadığına bakılır. İhtiyaç belirlenirken, en düşük maliyetle elde edilebilecek alternatifler üzerinde durulur. Kaynak sağlanmasında uygun zaman, yerine getirilecek ihtiyaçla ilgilidir. Kaynak ihtiyaç duyulduğu an ihtiyacı karşılamak üzere mevcut olmalıdır. 

2.2. Verimlilik  

Verimlilik kaynakların kullanımı ile ilgilidir. Girdi ve çıktı ilişkisini gösterir. Kamu İdaresi hedeflerinin göz önünde tutularak kaynaklardan en iyi şekilde yararlanılmasını, yani belli girdilerle en yüksek çıktının elde edilmesini veya sabit değer ve miktardaki çıktının en az girdiyle elde edilmesini ifade etmektedir. Girdi miktarına bağlı olmadan çıktıda meydana gelen bir artış veya girdideki azalmaya rağmen çıktının aynı düzeyde kalması verimlilik artışının göstergesidir.  

2.2.1. Verimlilik Standartları 

Verimliliğin ölçümünde belli standartların mevcut olduğu varsayılır. Ancak, söz konusu standartlar çoğu zaman bulunmamaktadır. Bu durumda, denetçinin üzerinde görüş birliğine varılmış standartları belirlemek için, denetlenen Kamu İdaresi ve diğer uzmanlarla birlikte çalışması gerekmektedir. Standartların mevcut olması halinde ise denetçi, bunların geçerliliğini koruyup korumadığını incelemek durumundadır. Girdi ve çıktıların tekrarlanabilir nitelik ve yapıda olması durumunda, verimliliğin ölçümü daha kolaydır. Girdi ve çıktıların tekrarlanmadığı durumlarda ise, oldukça güçtür.  

2.2.2. Verimlilik Standartlarının Belirlenmesi 

Verimlilik standartları üç aşamada belirlenir:

— Girdi ve çıktılar tanımlanır,

— Çeşitli girdi ve çıktılar arasında ilişki kurulur,

— Verimlilik standartları tespit edilir. 

2.2.3 Başka Bir Kamu İdareleriyle Karşılaştırma 

Benzer programları uygulayan, benzer alanlarda faaliyet gösteren Kamu İdaresiyle karşılaştırılması, olası tasarruf alanlarının belirlenmesinde kullanılabilir. Karşılaştırma alanları şunlar olabilir:

— İşletme giderleri,

— Sağlanan hizmetin birim maliyeti,

— Hizmetten yararlanan kesim,

— İşgücü düzeyleri,

— Performans göstergeleri. 

2.2.4. Özel Sektörle Karşılaştırma 

Benzer hizmetlerin yürütüldüğü özel sektör işletmeleri ile karşılaştırmalar da yarar sağlayabilir.  

2.4.5.Geçmiş Performans 

Verimliliğin ölçümünde başvurulan kaynaklardan bir diğeri de, mevcut performansın aynı ünitenin geçmiş performansı ile karşılaştırılmasıdır. Ancak karşılaştırma yapılırken, mevcut ve geçmiş performansı etkileyen unsurların dikkate alınması gerekmektedir.

2.3. Etkinlik  

Önceden belirlenen hedeflerin ne ölçüde gerçekleştiğini ifade eder. Etkinlik, performans denetiminde önemli bir alandır. Kaynaklar ekonomik prensibine uygun olarak elde edilmiş ve verimli bir şekilde kullanılmış olsa bile, Kamu İdaresi hedeflerine ulaşamamış olabilir. Örnek olarak bir inşaat işi yapan işletmenin faaliyetlerini ele alalım. Beton, demir, işçilik ve diğer temel girdiler ekonomik yolla sağlanmış; toplu konutlara verimli bir şekilde üretilmiş olabilir. Ancak, hedeflenen satış miktarına ulaşılamamışsa, amaç gerçekleşmemiş demektir.  

2.3.1. Etkinlik Denetimi 

Etkinlik denetimi performans denetiminin en önemli alanıdır. Etkinliğin ölçümü oldukça zor olup aşağıdaki modelde yer alan aşamalar izlenerek yapılır.

Girdi-Süreç-Çıktı-Sonuç-Etki

Belirli bir bölgeye 100 tüp boru yerleştirerek su seviyesini azaltmayı, toprağın verimliliğini arttırmayı dolayısıyla halkın yaşam seviyesini yükseltmeyi amaçlayan bir sulama projesini ele alalım. Örneğimizde yerleştirilen tüp boru sayısı çıktı; yerleştirilen tüp boruların sonucu olarak su seviyesinin azalması sonuç, su seviyesinin azalması sonucu toprağın verimliliğinin artması etki, buna bağlı olarak halkın gelir düzeyinin ve yaşam standardının yükselmesi, projenin nihai etkisidir. Burada çıktı ve sonuç arasındaki farkın belirtilmesinde yarar vardır. Sonuç, Kamu İdaresi ilgili dışsal sonuçları belirtir. Çıktı ise Kamu İdaresi içerisindeki belirli girdilerin sonuçları ile ilgilidir. Çıktı ve sonuç düzeyinde etkinliğin ölçümü kolay olmasına rağmen nihai etkinin ölçümü zordur. Etkinliğin ölçümünde şu hususlar göz önünde tutulmalıdır:

-          Denetlenen Kamu İdaresinin hedeflerin tanımlanıp tanımlanmadığı; tanımlandıysa, kesin ve ölçülebilir olması,

-          Hedeflerin gerçekçi olup olmadığı,

-          Belirlenen hedeflerin bilimsel temellere, tarihi verilere, geçmiş deneyimlere ve gerçekçi tahminlere uyup uymadığı,

-          Hedeflerin ne ölçüde gerçekleştirildiği, varsa sapma derecesinin ne olduğu ve hedeflere ulaşılmasını engelleyen faktörlerin neler olduğu,

-          Hedeflerin gerçekleşmesi için izlenen yolun gerçekçi olup olmadığı.

-          Başarının, yönetimin faaliyet ve politikalarına atfedilip atfedilmeyeceği,

-          Yönetimin kendi politikasının etkin bir şekilde çalışıp çalışılmadığını görmesini sağlayan herhangi bir mekanizmasının olup olmadığı, incelenmelidir. 

2.3.2. Etkinlik Denetiminin İçeriği

Etkinlik denetiminin içeriği şu şekilde sıralanabilir:

-          Hedeflerin gerçekleştirilmesinde maliyetin saptanması,

-          Hedeflere ulaşmadaki başarısızlık nedenlerinin analiz edilmesi,

-          Hedeflerin gerçekleştirilmesine yardımcı olan veya engelleyen dışsal faktörlerin belirlenmesi,

-          Hedeflere ulaşılması hakkında rapor verilmesi,

-    Kamu İdaresince sürdürülen etkinlik kontrol sistemi hakkında rapor verilmesi,

 3- SONUÇ 

Yeni Sayıştay Kanununda vaaz edilen performans denetimi; kamu kaynaklarının  “verimlilik, etkinlik ve ekonomiklik ilkeleri açısından yönetilip yönetilmediğini ve mali sorumluluğun gereklerinin yerine getirilip getirilmediğinin değerlendirilmesi” olarak tanımlanmaktadır. Bu denetimde,  kamu kaynağının verimli, etkin ve ekonomik bir biçimde yönetmede ve kullanmada gerekli özeni gösterip göstermediği incelenir. Performans denetiminde, tahsis edilen kamu kaynağı karşısında elde edilen hizmetler arasında ilişki kurulur ve bu kaynakların kullanımında söz edilen ilkelere uyulup uyulmadığı gözetilir. Bu denetim, sistematik ve tarafsız bir yaklaşımla icra edilir, faaliyetlerin yürütülmesinde etkinlik, verimlilik ve ekonomiklik ilkelerine uyulup uyulmadığı konusunda bağımsız güvence verilmesi amaçlanır. Ayrıca, yönetimin geliştirilmesi ve hata ve eksikliklerin giderilmesi konusunda yönetime tavsiye verilmek suretiyle yardımcı olunur.  

Yararlanılan Kaynaklar 

Yeni Sayıştay Kanunu ve gerekçesi

 Hüseyin Özer, “Performans Denetimi”, Sayıştay Dergisi, Sayı: 7, (Ocak-Mart 1992), s. 31.

 Sayıştay Başkanlığı, Performans Denetimi Kavramlar, İlkeler Metodoloji ve Uygulamalar Kitapçığı,

SMMM Abdullah Ekinci
Abdullahekinci25@gmail.com
muhasebenet.net

Diğer makaleleri

-Belediye şirketlerinin denetlenmesi

-Belediye şirketlerinin Sayıştay tarafından denetiminin içeriği nedir?

-Belediye şirketlerine Sayıştay şoku

-Dönem sonu envanter işlemleri

-Son Danıştay kararı çerçevesinde Belediyelerin hibe yoluyla şirket kurmaları

-Sermaye şirketlerinde hisse devrinde dikkat edilmesi gereken hususlar